türk müziğinde ayak

TÜRK HALK MÜZİĞİNDE AYAKLAR ( Diziler)

Halk müziğinin ezgisel yapısındaki en belirgin özellik, ezgilerin modal ( makamsal ) bir yapı göstermesidir. Bu modal yapı, divan müziğinde olduğu gibi sıkı bir makam bağlılığı şeklinde değildir. Zaman zaman diziler bölünüp biraraya getirilerek yeni bir dizi oluşturulduğu gibi iki temel dizi birarada da kullanılabilir.Halk müziğinin modal yapısını ezgi dizisinin dışında (onunla birlikte) belirleyen başka müziksel etmenlerde vardır. Başlanğıc sesi güçlü ses (yada sesler),bitiriliş ve karar seslerinin oluşturulduğu ezgi dizisiyle (yağız) ve (tavır) gibi yöresel çalıp söyleme özelliklerinin ortaklaşa belirlediği modal yapılara halk müziğimize AYAK addı verilir.

Bazı koma sesler yöreye sanatçıya göre değişiklikler gösterir. Burada en yaygın olarak kullanılanlar verilmiştir

Uzun süre halk müziğinin belli kalıplara ve kurallara dayandırılması sakıncalı bulunmuştur. Bu tartışmalar bu gün bile güncelliğini korumaktadır. Bu iddialar bir yere kadar doğrudur. Çünkü halk müziği önceden belirlenmiş kurallara göre oluşmamıştır. Ezgileri yakan kişilerin çoğunun .hatta tamamına yakının müzik eğitimleri yoktur. Bazıları okuma-yazma bile bilmezler.Ancak ezgilerimize baktığımızda , dizi özelliklerine , yani seslerin birbirlerine olan ilişkilerine göre gruplandığını görüyoruz . Genelde müziğimizde kullanılan belli başlı dizişer belirlenmiş ve adlandırılmıştır.

Türk Halk Müzüğinde yaygın olarak kullanılan ve adlandırılmış belli balı ayaklar şunlardır.

1.Maya Ayağı

2.Hüseyni Ayağı

3.Kerem Ayağı

4,Abdal Ayağı

5.Garip Ayağı

6.Kalenderin (derbederi) Ayağı

7.Azeri Ayağı

8.Müstezat Ayağı

9.Yörük (yanık-kesik) Ayağı

10.Karasevda Ayağı

11.Misket Ayağı

12.Fidayda (hüdayda) Ayağı

1.Maya Ayağı: Türk Halk Müziğimizde ana dizi diyebileceğimiz Maya dizisi LA-Mİ beşlisi içerisinde seyreder. Yurdun her yöresinde kullanılır ancak doğuya gidildikçe daha sık karşımıza çıkar. Bugüne kadar derlenmiş halk tüküleri incalendiğinde maya ayağında türkülerin çoğunluğu oluşturduğu gözlenmektedir.

Maya Dizisi

2.Hüseyni Ayağı: Hüseyni, Türk Halk ve Türk Sanat müziğinde aynı adla anılır. İncelendiğinde, maya dizisinin devamı oluğu görülür. Yurdun her yöresinde en sık kullanılan ayaklardan biridir.

Hüseyni Dizisi.

3.Engin Hüseyni Ayağı: Engin sözcüğü halk arasında yüksek, derin. Geniş anlamında kullanılır. Örnek

Engin dağar: Yüksek dağlar

Engin deniz: Uçsuz bucaksız deniz

Engin olmak:Rahat, geniş, refah içinde olmak ,gibi

İşte bir oktava fazla ses genliği içindeki ayaklarda enginlik kazandığında ( 10’lu,11’li, 13’lü ) bu tür ayaklar Türk Halk Müziğinde ENGİN sözcüğüyle tanımlanıyor.

Engin Hüseyni Dizisi

3.Kerem Ayağı: Adını aşık Keremden alan bu ayak çeşitli biçim ve dizilere karşımıza çıkıyor. a)Engin Kerem b) Kesik Krem c) Yahyalı Kerem

Kerem ayağından Türklere çoğunlukla Ege ve Güney Anadoluda rastlanmak tadır

Kerem Dizisi.

a)Engin Kerem : Bir oktavın üzerine ses genliği olan Kerem dizisine bu ad verilir. Kerem ayağında bir diğer farkı da oktavın üzerine bir sesten başlayarak sürekli inici özellik göstermesidir. Genellikle İç Anadolu , Ege ve Güney Anadolu yörelerinde görülmektedir

Engin Kerem Dizisi

b)Kesik Kerem: Bu ayağı örnek ezgiler azdır. Fakat ilginç bir setri oluğu için kayda değer. Diziyi oluşturan aralıklar incelendiğine Engin Kerem dizisi benzediği görünür. Engin Kerem dizisinin dört ses aşağıya göçürülmüş şekli gibidir. Ancak işleniş farklıdır. Bu ayaktan olan bitmek üzereyken Yörük ayağın karar sesi olan bağlamanın orta tel grubundaki sol perdesi küçük üçlü pes hareketle mi sesine gelir ve burada sona ererler.

Kesik Kerem Dizisi

c)Yahyalı Kerem: Yahyalı kerem dizisi incelendiğinde dizisinin aralıklar yönünden engin hüseyni dizisiyle aynı olduğunu görülür. Engin Hüseyni dizisinin karar sesi olan, bağlamanın alt tel grubunda boş olarak çıkardığı ‘’LA’’ perdesinden dört ses pese ( Mİ ) göçürülmüş şeklidir. Bu ayaktan ezgiler bağlama düzeniyle çalınırlar. Yahyalı kerem deyiminin de parçanın bağlama düzeniyle çalınacağını gösteren bir şifre olduğunu söyleyebiliriz. Dizi Hüzeyni ailesindendir.

Yahyalı Kerem Dizisi

4.Abdal Ayağı: Anadolu’da sayıca az, göçebe bir halk kitlesine AEDAL’lar deniyor. Yurdumuzda davul-zurna ile düğün çalmak bunlara özgüdür. Çerge çingeneleriyle karıştırılırlar. Abdallar, Aftalitler adıyla anılar Hun Türk boylarının kalıntısıdır. Afkanistanın Kandahar yöresi abdalları AFTALİTLER ile aynı soydan olup, Horasan yoluyla göçler sırasında Anadoluya gelip yerleşmişlerdir. Bu insanların ‘abdal’ denilen Anadolu dervişleri ile de karıştırmamak gerekir. (Pir Sultan Abdal, Kaygusuz abdal, abdal Veli….gibi.)

Anadolu abdallarının son kuşagı diye diyebileceğimiz , Kırşehir ,Keskin yöresinde yerleimiş, zurnadan çok bağlama çalan ve söylemeyen yöresel sanatçılar vardır. Örnek olarak Keskinli Hacı Taşan , , Kırşehirli Muharrem Ertaş ve oglu Neşet Ertaşı gösterebiliriz.

Abdal ayağındaki ezgileri incelediğimizde iki değişik dizi ile karşılaşırız. Aydos ve bozlak. Ancak tavır açısında pek fark göstermediği için her ikisi de Abdal ayağı olur. Ancak bu durumda dizinin karekterini belirleyen do diyez sesi biraz daha pes si bemol sesi de biraz daha tiz olarak kullanılır.

Aydos Dizisi.

Bozlak Dizisi.

5.Garip Ayağı:Güneydoğu illerimizde Urfa ve Gaziantep yöresindeki ezgilerin büyük çoğunluğu bu ayaktadır. Adını Aşık Gripten aldığı söylenmektedir. Diğer ir söylentiye göre de ilk dörtlüsü içinde oluşan artık ikili aralığının insan üzerinde bıraktığı dokunaklı , hüzünlü hava bu adla anılmasına neden olmuştur.

Garip Dizisi

6.Kalenderi ( derbederi) Ayağı: Bu ayaktan ezgi örnekleri çok fazla değildir. Karar sesi bağlamanın alt tel grubunun çıkardığı ‘La’ sesidir. Zaman zaman bu sesten küçük üçlü tizdeki ‘Do’ perdesi olduğu görülür. Diziye karekterini veren sesler, si bemol ve re bemol sesleridir. Re bemolün 1,2 ve 3 ikili aralığı 12 ile 10 koma arasında büyür ve küçülür. Bu dizinin de eziklik, çaresizlik, perişanlık havası taşıdığı görülür ve adının buradan geldiği sanılmaktadır.

Kalenderi Dizisi

7.AzeriAyağı: Azeri ayağına Elazığda ISFAHAN, Urfada ise sanat müziğimizde olduğu gibi SEGAH adları verilmektedir. Karar sesi bağlamanın alt tel grubundaki si sesidir. Çoğunlukla Azeri ezgiler bu ayaktan olduğu için bu ad verilmiştir.

Azeri Ayağı Dizisi.

8. Müstezat Ayağı: Yurdumuzun her yöresinde bu ayaktan ezgilere sıkça rastlanır. Üç değişik şekilde karşımıza çıkar;

a) Sol Müstezat: Karar sesi bağlamanın orta tel grubundaki sol sesidir. Zaman zaman sibemol2 sesi kullanılır.

b) Do Müstezat: Sol Müstezat dizisinin do perdesine aktarılmış şeklidir. Amaç ses sınırları dar olan ezgilerde ( 4’lü, 5’li), daha parlak bir tını elde etmektir.

c) Fa Müstezat: Örnekleri çok azdır. Gene sol müstezat dizisinin fa perdesine aktarılmasıyla elde edilmiştir. Karar sesi bağlamanın orta tel grubundaki fa sesidir. Bu konuyla ilgili örnek parça 31. sayfadaki “ kervan” isimli parçadır.

Fa Müstezat Dizisi

9.Yörük (yanık-kesik) Ayağı: Yurdumuzda yörelere göre, Yörük, yanık kesik ayağı adı ile anılan bu ayak çoğunluk Ege ve İçi Anadolu bölgelerinden, fazla sık olmamakla garip ayağı ile aynıdır. İki ayak karar sesleri açısından birbirlerinden ayrılırlar. Yörük ayağında karar sesi bağlamanın orta tel grubundaki sol sesidir. Yörük ayağı gibi zaman zaman do perdesine aktarılarak kullanılır.

Yörük Ayağı Dizisi

10. Karasevda Ayağı: Kara sesi, sol müstezat ve Yörük ayaklarından olduğu gibi bağlamanın orta tel grubundaki sol sesidir. Bu sesten ve alt tellerdeki re sesinden başlayan iki garip dörtlüsünün birleşmesinden oluşmuştur. Kütahya, Konya, ve Ege bölgesinde yer yer görülür. Bu ayaktan ezgilere de rastlanır.

Karasevda Ayağı Dizisi.

11. Misket Ayağı: Adını iç Anadolu Bölgemizin ‘misket’ adlı oyunlu türküsünden almıştır. Ayrıca Çanakkale ve çevresinde bu ayağa ‘KARANFİL’ ayağı adı da verilmektedir. Çoğunlukla İç Anadolu,Ankara ve Kırşehir olmak birlikte doğru illerimiz hariç yurdun her yöresinde görülür. Karar sesi bağlamanın orta tel grubundaki fadiyez sesidir.

Misket Ayağı Dizisi.

12. Fidayda ( hüdayda ) Ayağı: Bu ayakta, misket ayağında olduğu gibi, adını Ankara yöremizin ‘ fidayda ‘ adlı oyunlu türküsünden almıştır. Ege ve Kastamonu yöresinde yer yer görülür. Örnek ezgiler azdır. Karar sesi bağlamanın orta tel grubunda boş olarak çıkardığı re sesidir.

Fidayda Ayağı Dizisi

Kaynak : TÜRK HALK MÜZİGİ DERS NOTALARI KEMAL YILDIRIM .